19:00 Aurkezpena: Santos Zunzunegui
20:00 Force of Evil, Abraham Polonsky, AEB, 1948, 78' DCP, JB/VO EN, Azp ES
FORCE OF EVIL (ABRAHAM POLONSKY, 1948)
1999ko martxoaren 23a. Los Angeleseko Dorothy Chandler Pavilion eraikinaren aurrean, ohiko kuriosoak bildu dira Ameriketako Estatu Batuetako Zinema Akademiaren sariak banatzeko urteroko ekitaldira iristen diren ospetsuak ikusteko. Aurten, ordea, giro arraroagoa dago. "Alfonbra gorriko" mugimenduei so egiten dieten zale-taldeetatik ez oso urrun ezohiko presentziak ikus daitezke: emakumeak eta gizonak, batzuk adin handikoak, pareko espaloian protesta egiten ari dira, nabarmenki eskuz eginiko pankartekin. Haien helburua: Akademiak bere kideetako bati zinema-ibilbide bikain osoagatik ematen dion ohorezko Oscar saria jasoko duen zinemagileak duela ia berrogeita hamar urte izandako jokabidea salatzea. Elia Kazanek, "sorgin-ehizaren" erdian, arte herrikoi nagusiaren bihotzean komunismoa sartzea (norbaitek "infiltrazio gorri" izendatua) salatzen zuen paranoiaren erdian, "naming names" deritzon erabakia hartu zuen, alderdiko adiskide zaharrak salatzekoa, eta horietako asko ostrazismo profesionalera kondenatu zituen, edo erbesteratze luzera. Egun eta une hartaz gordetzen diren irudiek, besteak beste, aurpegi soil eta zorrotzeko adineko bat erakusten dute, intelektual betaurrekoak dituena eta esku artean altxatuta pankarta bat duena keinu hori ahaztearen aurka, bere ustez, demokrazia ipar-amerikarraren oinarrizko printzipioetako batzuk behartzen zituen salaketa horren aurka. Abraham Lincoln Polonsky izena zuen. Pertsona horrek hau adierazi zuen egun batzuk lehenago, Kazani saria ematearen albistea ezagutzean, isildu gabe: "norbaitek tiro egingo diolako esperantzarekin ikusiko dut ekitaldia; horrek emozio pixka bat emango lioke gauari, bestela asperdura izango bailitzateke". Handik hilabete gutxira, urte horretako urriaren 26an hil zen Polonsky (1910-1999), laurogeita zortzi urterekin. 1951n Jarduera Antiamerikarren Batzordearen aurrean lekukotasuna egitera deitu zitzaionean, "herritar arriskutsu" gisa kalifikatu zuten, eta bizitzaren aurrean zuen jarrera hori ez datorkio gaizki beti bereak eta bi egin dituen Hollywoodeko film klasiko baten izenburuari: botak jantzita hil zen.
*
Abraham Polonsky Errusiatik emigratutako eta New Yorken bizitzen jarritako gurasoengandik jaio zen. Intelektual ironiko judua zen eta ikasketa juridikoak, irakaskuntzarekin izandako lehen saioak eta nobelagile bihurtzeko lehen nahia (nahiz eta genero hori lantzen jarraitu zuen bizitzan zehar) alde batera utzi zituen behin betiko Hollywooden finkatzeko, Europan bigarren mundu-gerran amerikar armadan zerbitzatu ondoren. Polonskyren zinema-ibilbidearen garrantzia, gerora eskuratua, 1947 eta 1971 artean zuzentzea lortu zuen hiru filmetako biri eta beste zinemagile ospetsu batek pantailara eramandako (Body and Soul, 1947; Robert Rossen) jatorrizko gidoia aurretik idazteari zor zaie.
Nabarmentzekoa da Polonskyk zinemagile gisa izandako ibilbidea eten egin zela 1948an zuzendari gisa izandako zinema-debutaren ondoren. Polonsky Alderdi Komunistan afiliatu zen 1935ean eta aktiboki parte hartu zuen alderdiak kulturaren sektorean garatutako jardueren zati handi batean. Aipatu dugun moduan, 1951n ("beldurraren urtea" bere hitzetan), deklaratzera deitu zuten Sylvia Marrow emaztearekin batera "Hollywoodeko infiltrazio komunista" ikertzen ari zen House Un-American Activities Committee (HUAC) deitoragarriki ospetsuaren aurrean. Apirilaren 25ean agertu zen eta ukatu egin zuen Alderdi Komunistako kide zela sinatzea edo ukatzea, konstituzioko bosgarren zuzenketaren babesean. Urte horretan Michael Gordon erlijionariokide zaharraren film baten gidoia sinatzea lortu zuen arren, estudioetako "zerrenda beltzetan" sartu zen eta une horretan, hamazazpi urteko aldi bati ekin zion ezkutuko lanak eginez, bai zinemarako bai telebistarako izengoitia baliatuz eginiko lanez, gidoilarikide gisa bere izena agertzen hasi zen arte elkarrizketa ugaritan "Polonsky aroma" daraman film baten (Madigan, Donald Siegel, 1968) kredituetan. 1969an, zuzendaritzara itzuli zen western borrokalari batekin (Tell Them Willie Boy is Here, 1969). Bi urte geroago, kamera atzean egin zuen azken lana sinatu zuen film irregular batekin (AEB-Frantzia-Jugoslavia koprodukzioa). XX. mendearen hasierako Poloniako juduen munduan girotua zegoen, David Opatoshuk idatzi zuen eta protagonistatzat Yul Brinner, Eli Wallach eta Jane Birkin zituen (Romansa konjokradice, 1971).
*
Abraham Polonskyren izena zinema-pantailan lehenengoz Mitchell Leisenen film baten gidoilarikide gisa agertu zen. Golden Earrings (1947) izenburupean, filmaren protagonista Marlene Dietrich (ijitoaren paperean) zen. Polonskyk behin eta berriz aipatu du erakutsitako filmean ez dela bere lanetik ezer geratzen, behar bezala "birformateatu" baitzuten bi gidoilari beteranok (Frank Butler eta Helen Deutsch). Lan horren xedea zen "Holokaustoa ijitoek bizi izan zuten ikuspegitik aurkeztea, gertakari hori gutxitan aipatzen baita eta azkar ahaztu baitzen gerraren ostean". Paul Buhle-k eta Dave Wagner-ek filmean Marleneren bi erreplikatan ikusi nahi dituzte Polonskyren lanaren aztarnak; batak, iraganari erreparatzen dio ("otsoen moduan ehizatzen gintuzten"), eta besteak, etorkizunari ("lur madarikatu honetan, guztiok hilko gaituzte").[1]
Polonskyk zinemaren munduan izan zuen sortze-oldarraldia, baina, urte horretan bertan izan zen, Robert Rossenen film baten jatorrizko gidoia idatzi zuenean (Body and Soul). Amerikar kultura ezkertiarreko autore klasiko batek urte gutxi batzuk lehenago landu zuen gai baten berrikusketa berezia egin zuen (baina Polonskyk gaia lantzen duen biluztasunik eta garraztasunik gabe): Golden Boy (1937); Clifford Odets-en antzezlana zen, Rouben Mamoulian-ek pantailara eraman zuena Columbia Pictures estudiorako 1939an. Baina Odets-en lanean protagonistaren ametsak biolin-jotzailea izateko grina eta boxeolari gisa dirua azkar egitea badira ere, New Yorkeko idazlearen gidoian, Charlie Davis protagonistak ez du artearen eta indarkeriaren artean aukeratu behar, dirua izatearen eta ez izatearen artean baizik. Horixe adierazten du gazteak eta amak duten elkarrizketa batek: "Borrokatu egin nahi dut! Dirua nahi dut, di-ru-a, DIRUA! / "Hobe zenuke pistola bat erosi eta zeure buruari tiro egingo bazenio!" / "Pistola erosteko di-ru-a behar da!"[2]. Eta Polonskyk Rossenekin eztabaidatu behar izan zuen arren berearekin ateratzeko eta filmerako idatzi zuen amaierari eusteko[3], filmaren arrakastaren eraginez, filma ekoitzi zuen Enterprise Studios[4] estudioak Polonsky itxaroten egon zen aukera eman zioten, hurrengo proiektuan kameren atzean jartzeko, John Garfielden bedeinkapenarekin.
*
Zuzendari gisa debutatzeko, Polonskyk gidoi bat zirriborratu zuen Ira Wolfertekin batera, azken horrek 1943an argitaratutako Tucker’s People eleberritik abiatuta. Filmaren izena Force of Evil zen (gure artean gaztelaniaz El poder del mal izenburupean ezaguna bideoko eta DVDko edizioetan, ez baitzen inoiz iritsi pantaila komertzialetara). Genero aldetik ez da kokatzen erraza, nahiz eta aditu gehienek sastrearen tiraderan sartzen duten, hain zuzen, frantziar kritikariek, bigarren mundu-gerraren ondoren, film noir deiturikoen artean. Egiari zor, kategoria hori baliatzeko erabili ohi den zabalera dela eta (dirutza egin du arlo anglosaxoian ere), ez da zaila atxikipen horretan berau justifika dezaketen elementuak aurkitzea. Baina, nire ustez, filma espazio kontzeptual konplexuago batean kokatzen da. Utz diezaiogun Martin Scorseseri, berriki eginiko filmaren revivalaren arduraduna izanik hein handian[5], mahai gainean jartzen lanaren irismena zehazten laguntzen duten zenbait elementu. 1995ean, "amerikar zinematik eginiko bidaia pertsonalean"[6] jarri zion arreta berezian, urte horretan bertan filmaren edizio bideografikorako grabatu zuen sarrera laburrean bezala, zinemagileak argi utzi zuen Polonskyren filmaz pentsatzen zuena "gangsterren zinemari" buruzko kapituluan (bere ustez, AEBetako zinemako bertako hiru generoetako bat, musikalarekin eta westernekin batera):
"Zenbait film, bereziki Abraham Polonskyren Force of Evil, haratago joan ziren eta gizarte erabat ustela erakutsi zuten. Mafiaren abokatu John Garfielden aurpegia gatazka moralen paisaia betea zen. Gizartea gaixo zegoen. Gaia sistemaren indarkeria izatera igaro zen, banakoen indarkeriaren aurretik. Ikuslearen begitan, mundu ustela zirudien. Abraham Polonskyren elkarrizketa poetikoa zen ezohiko moduan. Ezin zinen aurka jarri. Sindikatura lotuta zeunden betiko. Bizitza osorako erabiltzen zintuzten. Zure familia bera sakrifikatzea ere nahi zuten. (…)Erokeria hori Francis Ford Coppolaren Aitajauna (The Godfather, 1996)[7] filmarekin iritsi zen une gorenera. (…)Banakoa ez da ustela, sistema baizik".
Force of Evil eszenan jartzen duen istorioa John Garfieldek antzeztutako Joe Morse abokatu gazteari buruzkoa da. Morsek mafioso baten lege-aholkulari gisa lan egiten du (Tucker), eta New Yorken legez kanpoko joko-etxe txiki askok kudeatutako daily number (edo numbers game edo italian lotery) loteria-apustu guztiak kontrolatu nahi ditu. Uztailaren 4an amerikar askok patriotismoagatik 776 zenbakira jokatzen dutenez (urte horretan lortu zuten independentzia Ameriketako Estatu Batuek), Tuckerrek eta Morsek iruzur egiten dute zenbaki hori atera dadin sarituta behingoz, negozio txikiek porrot egin dezaten eta guztiak mafiaren eskuetan amai dezaten, ezin diotelako aurre egin apustuen sariak itzultzeari. Istorio hori Morse anaien istorioarekin gurutzatzen da, eta horixe da filmaren asmatze handienetako bat. Izan ere, Joek anaia nagusi bat dauka (Leo, Thomas Gomezek interpretatua), apustuen lokal txiki bat zuzentzen duena eta, anaiaren presioak gorabehera, uko egiten dio, arrazoi moralengatik, iruzurrean sartzeari. Gatazkak bi anaiak aurkaratzen ditu eta oinarri mitiko bat eskaintzen dio (Kain eta Abelen istorioaren oihartzuna ozen entzuten da filmean) kontakizunari, bi jarrera etiko kontrajarriak nabarmenduz. Joerentzat dirua bada ere bere bizitzaren iparra[8], Leo duintasunez bizitzen ahalegintzen da, bere herritarkideengandik aprobetxatu gabe, nahiz eta bere negozioa ez izan zorrozki legezkoa (logikoki, horixe hitzematen du Tuckerren aro berriak).
Baina, gainera, filmean bi gangster mota azaltzen ditu, "negozioen" bilakaera ikusaraziz lehenengo hogeita hamarreko hamarkadan generoa agertu zenetik (pentsa dezagun, hain zuzen, Raoul Walsh-en 1920ko Hamarkada Zalapartatsua –The Roaring Twenties– filmean, erreferentzia-puntu bat izateko). "Ficco eredua", guztia indarkeria biluziari fidatzen diona; "Tucker eredua", igoera ekonomikoa ustelkeria politikoan oinarritutako enpresa-kudeaketarekin lotzen duena.
Hasiera batean, Polonskyk pentsatu zuen filma epaitegi batean hasiko zuela, gero, flashback arrunt baten bidez une horretara arte eraman zuten gertaerak kontatzeko (eta eszenaren zati bat filmatzera ere iritsi zen); laster ulertu zuen, ordea, "eszenak estetikoki filmari sentimendua eman nahi zion orainaren jarraitutasun-zentzua suntsitzen zuela. Voice-over delakoak ordezkatu zuen jatorrizko flashback mekanika eta Joe Morse bizitzen ari zenari buruz gogoeta egiten aritzearen zentzua eman zion, kontakizunean narrazio-elementu hutsak emateko balio izan ordez".
Izan ere, horixe da filmaren asmatze handienetako bat, zer modutan lotzen diren elkarrekin irudiak, elkarrizketa bikainak (ondoen idatzitako amerikar filmetako bat da, Body and Soul filmean nabaria zena dagoeneko) eta voice-over delakoa forma zinematografiko ia bakarrean zineman. Eszena handiek biltzen dituzte (lehenengo taxi batean, gero atari dotore batean) Joe Morse eta Doris (Beatrice Pearsonek interpretatua) eta Leo Morseren eta haren kontabilitateko langile Bauer-en arteko hitzordua taberna-zulo batean, Ficcoren bizkartzainek eraso aurretik. Eszena horretan batek ez daki zer miretsi gehiago, elkarrizketen edertasuna eta bizitasuna, aktoreen zuzendaritza edo eszenari darion heriotza-giroa. Eta, jakina, azken eszena, Joe Morse East River-en infernuetara jaitsiz anaiaren gorpuaren bila. Hemezortzi plano bikainetan filmatu zen, filma amaiarazten duen ahotsa entzunez:
"Leo aurkitu nahi nuen, beste behin ikusi. Ordurako, egunsentia zen. Eta, jakina, oso gaizki sentitzen nintzen hara jaistean. Jaitsi, jaitsi eta jaitsi ari nintzen. Lurraren hondora jaistea bezala zen... anaia aurkitzeko.
Anaiaren gorpua aurkitu nuen, han hondoan, inork nahi ez duen trapu zikin eta zahar baten modura ibaiko arroketara bota zen lekuan. Hilda zegoen... eta nik hil nuela sentitu nuen.
Buelta erdia eman nuen, neure burua Halli[9] entregatzeko.
Izan ere, izugarria da gizon batek bizitza luzea bizitzeko aukera izan eta horrela amaitzea, zaborra izango balitz bezala; horrek amaitu egin behar du nolabait, eta horretan laguntzea erabaki nuen".
*
Aurreko mendeko laurogeita hamarreko hamarkadaren lehen erdia. Noël Burch-ek eta Thom Andersen-ek Abraham Lincoln Polonsky elkarrizketatu zuten "Hollywoodeko komunistei" buruzko Red Hollywood (1995) filmerako. Filmaren amaieran zinemagile zaharraren figura ekartzen da: lehenengo, gidoiaren zati bat irakurri, eta, gero, amaitutako filmean dagokion sekuentzia ikusiko dugu. Tell Them Willie Boy Is Here (1969) filmaren azken eszenetako bat da; Willieren (indiarra, bere burua defendatzeko gizon zuri bat hiltzeagatik jarraitua; Robert Blake-k interpretatua) eta haren maitale Lolaren (Katharine Ross) arteko elkarrizketa hau entzungo dugu:
"Kartzelan egona naiz denbora batez. Indiarrek gutxi irauten dute kartzelan (…)/ Hil egingo dituzu? / Bai, beharrezkoa bada. / Zer esan nahi duzu horrekin? / Nire atzetik jarraitzen badute... / Baina zuriak dira, Willie, beti ibiliko dira zure atzetik. / Zenbat denbora da hori? Uste duzuna baino gutxiago. / Erokeria da, inoiz ezingo diezu irabazi. / Agian ez, baina hemen egon nintzela jakingo dute".
Filma amaitzeko, Polonskyren lehen plano bat agertzen da. Gogorarazten du politika arrakastatsua bada soilik justifikatzen dela; ondoren, hau gehitzen du ikusleari irribarre egiten dion bitartean: egun haietako "galdutako kausengatik borrokatzeak merezi du soilik". Hasieran genero-film arruntaren itxura badu ere, Force of Evil filmak hamarkada horretako amerikar zinemaren eszena indartsuenetako batzuk gordetzen ditu. Gogora ditzagun une horietako batzuk: biak.
Santos Zunzunegui
[1] Informazio horiek Paul Buhleren eta Dave Wagnerren liburu honetakoak dira: A Very Dangerous Citizen. Abraham Lincoln Polonsky and the Hollywood Left; University of California Press, 2001, 99. or.
[2] Hemen: Richard Corliss, Talking Pictures. Screenwriters in the American Cinema, Woodstock (NY), Overlook Press, 1985, 131. or. Diruaren ingurukoak diren eta Force of Evil filmean agertuko dena prestatzen duten filmaren elkarrizketako beste une gogoangarri pare bat gogoratu ditzakegu: "Dena batuketa edo kenketa da. Gainerakoa elkarrizketa da"; "Hartu dirua. Ez da jendea bezalakoa. Ez du memoriarik. Ez du pentsatzen".
[3] Rossenek nahi zuen Charley bere kudeatzaile mafiosoek hiltzea, munduko txapelketarako maneatutako borroka irabazi eta aurreikusitako porrotaren alde apustu egindako diru guztia galdu ondoren. Polonskyk, ordea, proposatu zuen Garfieldek "ulertu" zuela gertatutakoaren zentzua, eta azken eszena happy end faltsu bihurtzen du, gizarte ustel batean banakoa taldekoa bihurtzen den espazioan. Filmean gutxienez birritan errepikatzen den esaldi batean ondo laburtutako ideia: "denak hiltzen dira".
[4] Enterprise Studios 1947an sortu zuten David L. Loew-ek eta Charles Einfeld-ek. Sortzeko askatasun handiagoaren bila, John Garfield (kontratua amaitu berri zuen Warner Brosekin) eta Robert Roberts managerra enpresara batu ziren urte horretan bertan. Enterprise estudioak martxan egin zituen lau urtetan ateratako filmen artean daude, Roberts eta Garfield elkartu zituzten biez gain (Body and Soul; Force of Evil), Lewis Milestone-ren (Arch of Triumph, 1948) eta Max Ophuls-en (Caught, 1949; baztertutako ekoizpena) lanak.
[5] Scorseseren keinuari garrantzirik kendu gabe, kritikari jakin batzuek duela urte asko aipatu zuten filmaren balioa, McCarthismoak lurperatu nahi izan zuena ostrazismotik ateraz. Hona hemen banako eta taldeko izen batzuk: William Pechter (1962), frantziar kritikariak (Présence du cinéma, Positif eta Cahiers du cinéma, 1965), Andrew Sarris (1968).
[6] Martin Scorsese eta Michael H. Wilson, A Personal Journey with Martin Scorsese through American Movies (1995).
[7] Eta Scorsesek Aitajauna hizpidera dakarrenez, Body and Soul filmeko elkarrizketako beste aipu bat gogoratuko dut: "zorrak ordaindu egin behar dira. Bestela, ez da negoziorik egongo".
[8] Behin betiko bertsioan sartu ez zen filmaren hasierako Joe Morseren voice over delakoaren zati batean gauzak argi eta garbi esaten dira: "bizitzan arrakasta izan nahi nuen, munduan nire bidea egin, eta uste nuen horretarako hiru modu zeudela. Dirutza oinordetzan jaso, bizitza guztian gogor lan egin, edo lapurtu. Ni pobrea eta pazientzia gutxirekin jaio nintzen".
[9] Tuckerren azpijokoak mugatu nahi dituen barrutiko fiskal berria.
Santos Zunzuneguik aurkeztutako saioa.