Spione, Fritz Lang, Alemania, 1928, 144'
Bertolt Brechtek baieztatu zuen delitu handiagoa zela banku bat sortzea hura lapurtzea baino. Dramaturgo komunistaren eta zinemagile dotorearen arteko topaketa profesionala ez zen gertatu Hangmen also Die (1943) lanaren ekoizpena zela-eta biak ala biak Ameriketara erbesteratu ziren arte; baina, hala ere, Los espías lanak, Fritz Langek hamabost urte lehenago egindakoak, dictum1 ospetsuaren ilustrazio berezi bat dirudi. Lan hori idazteko Thea von Harbou-ren lankidetza ordainezina izan zuen (noizko zinema mutuko gidoilari handietako bati buruzko atzera begirako zehatz bat, haizeak "aurkikuntza" jakin batzuen alde egiten duen honetan?). Bi lanen artean lotura hori dago, ez soilik Haghiren pertsonaiaren buru kriminal handiak (onarpen askoz ere estilizatuago batean, hori bai, bost urte lehenago Mabuse doktorea bera haragiztatu zuen Rudolf Klein-Roggeren kargura) maisutasunez konbinatzen duelako bere jendaurreko lana (bankari errespetatua da) eta bere ezkutuko aldea (eta bere nortasunaren polimorfoa; Haghi mozorroen maisua da), bere gordelekua ("egoitza soziala" esan beharko genuke), hain zuzen ere, finantza erakundearen atzealdean duelako. Langek berak argi utzi zuen, 1967an Kaliforniako Unibertsitatean egin zuen Spione (Los espías) lanaren aurkezpenean, bere lanean beti erabili izan zituela benetako gertaerak eta, Spione lanaren kasuan ere, istorioa zuzenean oinarrituta zegoela Errusia sobietarrak Erresuma Batuan zuen merkataritza-ordezkaritza (zinez espioitza politikoko eta ekonomikoko tresna bat), zeina Scotland Yardek erasotu baitzuen hogeigarren hamarkadaren erdialdera, inplikatzen zuten gertakari batzuetan. Eta, gainera, gehitu zuen, nahiz eta horren agerikoa ez izan, "Haghi izeneko super-espioi asmatua Trotskyren political master-mind delakoan oinarritutako makillajearekin interpretatu zela".2
Hori horrela, komeni da gogoraraztea, benetako oinarriak edozein dituela ere, istorioa (urte gutxi batzuk lehenago Langek eta von Harbouk Mabuse doktoreari buruzko diptiko iraultzailean gertatu zen moduan) folletoi garrantzitsu gisa tratatzen dela, zinematografoak (Griffithek markatutako eta Feuilladek zabaldutako ildoan) Charles Dickensetik eta XIX. mendeko folletoigile handietatik zuzenean berrartu zuen tradizioari jarraikiz. Horrenbestez, ondo ikasitako lezioa zen (Mabuse doktoreari buruzko film-duo magistralean erakutsitako moduan). Hala ere, Langen aurreko zinemari egotzi nahi dizkiogun merituak edozein direlarik ere (eta ez lirateke gutxi izango), Spione lanak martxan jarritako materialei buruzko arazketa eta estilizazio-operazio bat jartzen du mahaiaren gainean, materialen aukera eragozpena izan gabe filmak "linea garbiko" obra bat izaten amaitzeko, zeinetan gertaerak abiadura handian gertatzen baitira, narrazio-mailak elkarren artean uztartzeko maisutasun miresgarriarekin, eta genero-nahasketak (filmak ez du umore-faltarik; adibide bat: 326 agentearen aurkezpena) laguntzen baitu lan hau zinema mutuak irudien kontaketaren nagusitasunean lortutako artearen erakusgarri izaten.
Azter ditzagun von Harbouk eta Langek brikolaje-operazio bikain batean konbinatzen dituzten elementuetako batzuk. Jakina, Mabuse-rekin egin zen moduan, kritikaren zati handi batek uste bazuen ere filma amildegira inguratzen hasia zegoen (“Ein Bild der Zeit”, lehen Mabuseren azpitituluak zioen moduan) etorkizuneko alegoria bikain bat zela, gogoan izan behar da Spione lana hemendik eta handik hartutako piezen muntaketa bikain bat dela, aldi berean Alemania den eta ez den herrialde bat eraikitzeko, eta orainaldi historikoan gertatzen dena eta ez dena. Zeregin horixe du filmean digresio hori sartzeak, bere herrialdeari traizio egiten dion militar itxuratiarekin harremanetan jartzen gaituena, zeinaren prosopopeia bisuala eta narratiboa zuzen-zuzenean Erich von Stroheim-en "austro-hungariar" filmetatik baitator (hori horrela izan arren, benetako kasu batean oinarritzen da, baita ere). Beste horrenbeste gertatzen da lapurretaren peripezian tratatu japoniarra sartzeak kontakizunari ematen dion ukitu exotikoarekin; horrek justifikatzen du, hain zuzen, Masimoto enbaxadorearen pertsonaia (Lupu Pick aktore eta zuzendariaren sorkuntza handia) eta seppuku batekin amaitzen den amodio-istorio labur, tragiko eta oso ederra agertzea filmean. Gauza bera esan daiteke eraitsitako autokrazia tsarista "berriro" eszenaratzeari buruz, Sonjaren istorioarekin. Sonja errusiar erbesteratu bat da; Haghiren atzaparretan erori da eta traizio zitalenak egiteko erabilia da.
Hain zuzen ere, pertsonaia hori filmaren eszena gogoangarrienetako batean inplikatuta egongo da, 326 agentea limurtzeaz arduratuko baita. Berrogei segundo eskaseko eszena labur bat da: 326 agenteak Sonja errusiar espioia (Hagui artxigaiztoaren zerbitzura dagoena) bisitatzen du haren etxean, egoera harrigarri batean ezagutu ondoren. Bien artean maitasuna sortu da eta gazteak, bere begirada emakumearen aurpegitik kentzeko gai ez dela, te errusiar bat hartzeko gonbidapenari uko egiten dion bitartean, eskuetatik heltzen dio lehen planoan. Beste zortzi plano etorriko dira gero, eta logelako leihoaren irudiak (lehenengo egunez, eta amaieran, ilundu ostean), pizten den lanpara bat, saltoki batean jaisten ari den pertsiana bat eta arratsaldeko egunkarien pilo bat erakusten dituzte. Hori guztia hasieran arratsaldeko bostak eta azkenean zazpiak markatzen dituen erloju batean gainjarritako irudi bikoitzaren elementu gehigarriarekin. Seriea planoa irekitzen duen ia-ia plano berdinarekin amaitzen da: orduan eguna zen, eta orain ilunpean dago. Maitaleek hasierako posizioan jarraitzen dute, elkarri eskuak emanda. Noël Burch-ek, filmaren benetako dimentsio sortzailea ondoen ebaluatu duen adituak, "denbora nagitsuaren poesia" deitzen dionaren dimentsio horretan egongo ginateke.
Hori esanda, azkenik, soilik aipatu behar da (ulertuko duzue, ordea, filma ikusitakoan espresio hori erretorika hutsa dela) Berlingo kritikari batek (Lotte H. Eisner-ek aipatua) hau adierazi zuela argitasun osoz estreinaldia zela eta: "Fritz Langek Los Nibelungos eta Metrópolis lanetako formalismoa alde batera utzi du (…). Arlo piktorikoari eta bisualari dagokionez, mugimenduaren eta gertaeraren norabidea hartu du". Hementxe adibide bat: filma irekitzen duen eszenak, benetako "poesia piroteknikoa" (espresio hori, berriro ere, Noël Burch-ena da, baita hurrengo deskribapena ere, nahiz eta zenbait ñabardura gehitu zaizkion), planoen serie azkarrarekin filma elipsiaren zeinupean jartzen du: [“Munduan beti gertatu izan dira gertakari arraroak…”] / eskularruak dituzten esku batzuk kutxa gotor bat irekitzen / eskuak dokumentuak gutun-azal batean sartzen / larruzko jantziak dituen figura bat motozikleta batean muntatuta / irrati-antenak: uhinak irradiatzen / egunkari baten titularra dokumentu sekretuen lapurreta iragarriz [“Dokumentuen lapurreta harrigarria… Frantziako enbaxada... Shanghai”] / auto bat errepidean txoferrarekin eta bidaiariekin; beste auto bat hura aurreratuz; tiro bat / bidaiaria uzkurtzen, esku batek haren maletatxoa hartzen du / kazetari bat telefonoz hizketan / beste titular bat [“ESTRA! Atentatua Merkataritzako ministroaren aurka. Ministroa hil egin da zaurien ondorioz. Dokumentu garrantzitsuak desagertu dira. Ez dago egilearen arrastorik"]. Plano gutxi batzuetan, ekintza ez da hain loturarik gabea, nahiz eta ez den motelagoa: funtzionarioen arteko eremu-kontraeremua bulegoetako nahasmenean mugituz. Orduan, mugimendu etena hasten da berriro: beste titular bat / bi funtzionario telefonoa markatzen behin eta berriz / ministro edo goi-kargu batek prentsa irakurtzen du eserita bere idazmahaian / intertitulua: ["Estatuaren segurtasunaz arduratzen diren ofizialak gure dokumentu garrantzitsuenak arrastorik gabe desagertu ahal izateko bezain lokartuta al daude?"] / auto bat eraikin ofizial baten aurrean geldituta, larruzko jantziak dituen gizon bat eskaileretan gora korrika eta /eraikinean sartuz / eta diplomatikoaren bulegoan sartuz eta haren mahairaino iritsiz / intertitulua: "Nik ikusi nuen gizona..." /leiho bat zeharkatzen duen bala baten lehen planoa / ministroak zur eta lur begiratzen du gertatzen ari dena: haren begirada noraezean dabil, leihotik... / larruzko jantziak dituen gizonarengana, hura erortzen den bitartean / ministroaren beste plano bat, eskuak burura daramatzala / intertitulua: "Jainko ahalguztiduna... Zer boterek du horrenbesteko irismena...?" / Haghiren (Rudolf Klein-Rogge) lehen planoa / eta kaligrafiatutako intertitulu handi bat: “NIK” 3.
Laburbilduz, Spione filma Fritz Langen aurreko Metrópolis lanaren ospeak lurperatu du. Pasa den mendeko berrogeita hamarreko hamarkadan Cahiers du cinéma-ko "gazte turkiarrek" munduari esan bazioten ere zinemagile vienarraren lan amerikarra bere lehenengo lan alemaniarrak bezain garrantzitsua zela, orain zinemagilearen film bakoitzaren pisu zehatza berrikusteko unea iritsi da, seriotasun gutxi edo gehiago duten gaien balizko mamiak harrapatzen utzarazten diren miopiarik gabe, filmen garaia gorabehera. Ezbairik gabe, Spione filmak ohorezko lekua du bere lanean, hartu nahi dugun ikuspuntua edozein dela ere.
Santos Zunzunegui
Spione, Fritz Lang, Alemania, 1928, 144'