19:00 Aurkezpena: Santos Zunzunegui
20:00 Stars in my Crown, Jacques Tourneur, AEB, 1950, 86'
Stars in My Crown (Jacques Tourneur, 1950)
Ipar Amerikako B serieko zinemak ezusteko atseginak gorde izan ditu beti, plazer indartsu baina gertagaitzak nahiago izan dituztenentzat, lehenik Hollywoodeko goren urteetan estudio handiek eta gero komunikazioko konglomeratu erraldoien garapena gaur egun kontrolatzen duten talde ekonomikoek prestatutako ekoizpen estandarizatuko ohiko zapore komunak baino.
B serie zinematografikoan (memoriagatik: film oso merkeak, ordubete eta gutxi irauten dutenak, Star System deritzoneko lehen lerroko aktoreak ez dituztenak, hamabost egun eskasean filmatuak eta nabarmenki "generokoak" direnak, "osagarri" gisako film gisa sortuak), beti egon izan da lanbideko hizkeran "Nervous-A" film-izenarekin ezagutzen dena, lan horiek inskribatzen ziren testuinguruko mugez gainetik burua altxatu nahi zuten lanak zirela adierazteko. Ideia horrek berak balio diezaguke goratutako garrantzia estetikoa duten lantzat har daitezkeen lanak dituzten zuzendari batzuk kokatzeko.
Zalantzarik gabe, kategoria horretan sartzeko lehen hautagaia Jacques Tourneur da; noranahiko zinemagilea, zinema "eraginkor eta zehatza" egiteko gai dena eta AEBetako zinema "soka baten gainean eta amets baten bezala" zeharkatu duena (Jean-Louis Comolliren hitzetan). Pasa den mendeko hirurogeiko hamarkadaren hasieran jada Frantziako kritikaren interesa piztu zuen (Présence du cinéma, Cahiers du cinéma), baita aurrekoaren ispiluan begiratzen zen Espainiakoarena ere (Film Ideal). Hirurogeita hamarreko eta laurogeiko hamarkadetarako, Tourneur, Edimburgoko (1975) eta Donostiako (1988) zinemaldietan bere atzerabegirakoekin bat etorriz eta kritika zabalenaren begien aurrean behin betiko jarri zuten bi liburu kolektiboren edizioekin bat eginez, Hollywoodeko B seriean bere talentua mugatzen zuen esparruko mugak gainditzeko gai zen zinemagileen adibide perfektua bihurtu zen.
Hura zehazteko Martin Scorsesek aukeratu zituen hitzen arabera (antzeko beste zinemagile batzuekin batera), "kontrabandista" baten aurrean gaude, errutinazko material batzuk adierazpen-modu pertsonal batean eraldatzeko gai den norbaiten aurrean. Hori horrela, pasa den mendeko berrogeigarren hamarkadan Tourneurrek hiru film dotoreekin (La mujer pantera, I Walked with a Zombie eta The Leopard Man[1]) RKOrako Val Lewton[2] ekoizleak diseinatu zuen beldurrezko zinemaren ziklo orain ospetsuari bultzada eman zion moduan, gure gizona gakoa izan zen "zeihartzat" zehaztu zen estilo zinematografiko bat antolatzean: "zenbat eta gutxiago ikusi, orduan eta gehiago hazten da". Zinema fantastikoa iraultzera deitutako estiloa, barrukien zaleek ahaztu beharko ez luketen lezioa emanez. Horregatik dio Scorsesek (zinemazale aurreratua), zentzuz, La mujer pantera bezalako generoko film apal bat "Citizen Kane bezain garrantzitsua dela amerikar zinema helduena garatzean.
*
Gorago esandako horrek ezin gaitu eraman Tourneurren obran itxurazko homogeneotasuna bilatzeko tentazio errazean erortzera, bere obrarik onenetan hemen eta han behin baino gehiagotan agertzen diren elementu batzuetatik haratago. Haren lanari buruzko duela gutxiko ebaluazioren batean hauteman daitekeen tentazio horretatik urruntzeko, esango dugu balitekeela Tourneur ez izatea autore bat bere garaian zinemagintzaren alorrean termino horri eman zitzaion esanahi jada iraungian; hori baino zerbait hobea da. Zinemagile bat da, Roland Barthesek egin zuen aurkaratze zahar eta esanguratsua berreskuratuz; horrek bereizi egiten ditu filmak egiten dituztenak eta zinemagileak direnak. Jacques Tourneur, Jean-Claude Biettek zorroztasunez ikusten jakin zuen bezalaxe, “beti mugitu izan zen onarpenaren eta horren ondorioaren, uko egitearen, esparruan”; horregatik, zalantzarik gabe, beti izan zen bigarren horien taldekoa. Ikuspuntu horretatik ikusi beharra dago berehala aztertuko dugun eta zinemagilearen ibilbidean berebiziko garrantzia duen filma; izan ere, haren izena ezaguna bihurtzen ari zen unean egin zuen, hark hala erabakita eta, haren ezaugarri aipagarriak gorabehera, aurrekontu txikiko filmetara mugatu behar izan zuten zinemagileen multzora baztertua izan zen. Hori dela eta, batzuetan emaitza artistiko bikainak lortu bazituen ere, bere obra western txikiekin, abentura-film iradokitzaileekin, Edgar Allan Poeren poemen egokitzapen ezohikoekin edota baita Europan grabatutako pleplumekin ere jarraitu behar izan zuen, haren ibilbidearen amaieran, aktore bilakatutako kulturista famatuen loria areagotzeko asmoarekin eginak (?).
Horrek zerikusia du Stars in My Crown filmarekin; izan ere, film hori Tournerren eta Metroko ekoizlea zen haren lagun Goldwyn Mayer William Wrighten arteko topaketa informal batetik jaio zen; orduko hartan, ekoizleak Margaret Fittsek Joe David Brownen eleberri bat oinarri hartuta idatzitako gidoia eman zion zinemagileari, irakur zezan. Film hori berehala grabatzekotan ziren, aurrekontu txiki batekin, hamabi eguneko grabaketa-aldiarekin, eta etxeko zuzendari batek zuzendu behar zuen, asteroko ordainsari baten truke. Materialak hunkitu egin zuen Tourneur, eta lagunak filma zuzentzen uztea lortu zuen. Horrek berehalako ondorioak izan zituen; izan ere, zinemagileak emaitza bikainak lortu bazituen ere, une horretatik aurrera bere diru-sarrera profesionalak filmaketa horretan lorturikoen mailara jaitsi ziren eta, neurri handi batean, bere etorkizun profesionalean zirkuitulaburra eragin zuen.
*
Zer da Stars in My Crown? Lehen begiratuan, western soil eta apal bat baino ez da; izan ere, bertan gertatzen direnak voice over baten bidez kontatzen dira, John Kenyon heldu baten ahotsarekin (Dean Stockwell haur-aktoreak interpretatua). Hain zuzen ere, John Kenyon etorkizun zehaztugabe batetik ari zaigu, Batasuna eta Hegoaldeko Estatu Konfederatuak aurrez aurre jarri zituen Gerra Zibilaren osteko urteetan, Walesburg izeneko herri batean. Dena den, western bat bada ere (marka generikoak agerian daude), film hori kategoria zabalago batean sartzen da, americana izenez definitu daitekeena; termino hori erabiltzen da modu nabarmenki nostalgikoan Ameriketako Estatu Batuen ideia singular edo bukoliko bat indibidualizatzeko baliagarriak diren artefaktu kultural guztien multzoari buruz hitz egiteko[3]. Stars in My Crown filma irekitzen duten irudiek (John Kenyonen ahotsak deituak) barru-barruraino sartzen gaituzte AEBetako hegoaldeko herri txiki bateko eguneroko bizimoduan. Aurkezpen-serie horretako plano batean familia beltz bat ageri da; une horretan bestelako garrantzirik ematen ez bazaio ere, esanguratsua izango da kontakizunak aurrera egin ahala. Azkar uler dezagun, ez gaude John Fordek sortutako unibertsotik oso urrun; hain zuzen ere Will Rogers protagonista zuten lan horietatik (Doctor Bull, 1933; Judge Priest, 1934; Steamboat Bend the River, 1935; eta, aurrerago, bi lan horietatik bigarrenaren remake berantiarra, The Sun Shines Bright, 1953).[4]
Eta gai horrekin ari garela, komenigarria litzateke azpimarratzea musika gutxi gorabehera autoktonoak rol garrantzitsua duela Americana gaian. Hori dela eta, ez dugu begiz galdu behar Tourneur-en filmean Will Be There Any Stars in my Crown[5] izeneko gospel himno batek duen rola; abesti hori, hain zuzen ere, historiako pertsonaiarik garrantzitsuenaren (onartu dezagun) gogokoena da: Josiah Doziah Gray apaiza (goren-gorenean dagoen Joel MacCreak interpretatua, eta, filma ikusiko duen edonork egiaztatuko duenez, ez gara adierazpen metaforiko bat erabiltzen ari). Apaiz hori fikzioan agertzen da, Walesburgeko komunitateko gida erlijioso bihurtzeko asmo sendoarekin; hala, bere lehen sermoia emango du ("hasieratik hasita" esango du berak; kasu horretan ere ez gara metaforak erabiltzen ari) herriko saloonean, bi armaz babestuta: Biblia, alde batetik, eta, bitxia bada ere, berriz eskutan hartuko ez dituen errebolber pare bat, bestetik. Apaizaren himno gogoko horrek kontakizuna lagunduko du, lehen iruditik azkenekora (esan beharrik ez dago irudi bera direla, termino moraletan inoiz utzi ez genuen toki horretara itzuliko baikara). Gainera, horrek desadostasun adiskidetsu bat eragingo du apaizaren eta haren emazte Harrieten (Ellen Drew) artean; Harriet bikotearen seme adoptatu bihurtuko denaren (John Kenyon) izeba da, eta haur horren umetako oroitzapen zalantzarik gabe idealizatua gida eta iragazki izango du kontakizuna eta haren esanahia ulertzeko.
*
Alabaina, John Kenyonen oroitzapenetan imajinatutako komunitate hori hainbat gatazkak gurutzatzen dute. Gatazka horiek bi motatakoak dira: alde batetik, kolektiboaren bizitza antolatu behar duten arauak ulertzeko bi modu aurrez aurre egongo dira. Ikuspegi horietako bat Daniel K. Harris Jr. (James Mitchell) doktore eszeptiko eta zientifistak gorpuzten du; gizon horrek aitarengandik “oinordekotzan” jaso du giza talde baten gorputzak zaintzeko zeregina eta, doktoreak gaitasun mediko frogatua badu ere, haren seriotasunak ez dio enpatizatzen lagunduko. Beste ikuspegia herritarren arimen osasuna zaintzen duen gizonak gorpuzten du, Gray apaizak, hain zuzen ere. Bi gizon horien, mundua ulertzeko bi modu horien, lehen gatazka herriak jasango duen sukar tifoide epidemiaren erdian izango da. Emakume baten hilotza ikustean, batek hau esango du: “dena bukatu da”. Besteak hau erantzungo: “orain hasten da dena”.
Walesburg herriko sukar tifoide kontrolaezina drama astuna izango da, eta bizitza ulertzeko bi modu horiek muturrera eramango ditu, zalantzarik gabe filmeko eszenarik ederrena denean. Eliztar batek apaizari dei egingo dio, bizitzako azken minutuetan lagun dezan; Gray apaiza emakumearen etxera joango da, eta mediku gazte akituaren tokia hartuko du gaixoaren oheburuan. Apaiz atsekabetuak, belauniko eta begiak itxita, otoitz egiten du hiltzeko zorian dagoen eta apaizak herrikide duen emakume horren alboan, zientzia medikoak kale egin ondoren. Plano orokorrean, irudiaren hondoan, gelako leihoa ikus dezakegu. Bat-batean, brisa hautemanezin bat lehen terminoan dagoen eta gela zertxobait argitzen duen kandela baten sua mugiarazten hasten da; jarraian, eta bortitzago, irudiaren hondoan dagoen leihoko gortinak mugitzen hasten da. Mozketak, lehenik, otoitz egiten ari den apaiza erakusten digu eta, jarraian, hilzorian (edo hilda?) dagoen emakumearen planoa agertzen zaigu, eskuak mugitzen, otoitzean ari den apaizaren eskuen bila, aurkitu arte. Tourneurren zinema ondo ezagutzen dutenak ez dira harrituko: harentzat, haren filmik onenetan, zinemaren xedea ikusezina ikusgarri egitea da[6].
Baina dena ez da hor bukatzen. Izan ere, hiri txiki eta lasai horretan zikoizkeria eta arrazakeria ere badaude. Mika-meatzearen zainak ibai ondoko etxola batean bizi den Uncle Famous (Juano Hernandez) agure beltzaren jabetza xumearen pean dagoela argudiatuta, Lon Beckleyk (Ed Begley), herriko janari-dendaren jabea ere badenak, lurrak txakur txikien truke erosten saiatuko da. Agure beltzaren ezezko atseginak Ku-Kux-Klana berpiztuko du: haren lurrak txikitu eta etxola suntsituko dute. Famousek Gray apaizaren eta Isbell familiaren elkartasuna baino ez du aurkituko; familia hori Jed aitak (Alan Hale), amak eta haren bost semeek osatzen dute. Baina, eta hau interesgarria da, aspalditik adiskidetasun suntsiezin bat dago apaizaren eta Jed Isbellen artean; voice over ahotsak azaltzen duenez, "Fort Danelson-etik Missionary Ridge-ra arte” elkarrekin borrokatu zutenean jaio zen adiskidetasun hori. Jarrera horrek aurrez aurre jarriko ditu lider espirituala eta komunitatea (Isbell familia nahiko uzkurra da Elizarekiko), eta herrialdea jo berri duen gatazkaren hondarrak bizi-bizirik daudela ikusi ahalko dugu. Horrek adieraziko digu Gray apaizak eta Jed Isbellek Ulysses Simpson Grant Abraham Lincolnen begiradapean jarri zuten kanpainetan parte hartu zutela; hala, Shiloh-eko gudan izan zuen rol eztabaidatutik generalaren aurka Washingtoneko eliteen artean indarrean zeuden aurreiritziak alde batera utzita, “gizon honek borrokatu egiten du” erabakigarri batekin, Batasunaren armadaren agintaritza orokorra haren esku utzi zuen. Horrekin batera, jakiten dugu Gray eta Isbell Lincoln presidentearen ideal abolizionisten defendatzaileak direla eta “etxe amerikarra” betiko bitan zatitzeko zorian egon zen gerran eraiki zutela haien nortasuna.
Horri esker, eszenaren dimentsio osoa uler dezakegu, non apaizak pistolei uko egiten baitie (zuhaitz hurbiletan, zain dituzte Isbell familiako gizon sendoak, hortzetaraino armatuta, laguna defendatzeko) eta KKK tunika beldurgarriez jantzitako eliztarrei aurre egiten baitie, Lon Beckleyk deituta Uncle Famous lintxatzen saiatzekotan direnean. Etxeko portxetik, Henry Fondak Lincolnen rola izan zuenean John Fordek hartuarazi zion (El joven Lincoln, 1939) jarreratik ez oso urrun, Gray apaizak herrikideei irakurri egiten die Uncle Famousen testamentua; agureak haietako bakoitzari uzten dizkie bere jabetza urriak (lehenik eta behin esklabutzatik askatu zuen gizona aipatu ondoren). Zuzien argipean, gero eta indartsuagoa den haizeak garrak mugitzen dituela, Grayk hilketa-proiektua geldiaraztea lortzen du, eta erasotzaileek lotsatuta alde egitea lortzen du. Erasotzaileak desagertzean, Grayk lurrera botako ditu irakurri berri dituen orriak. Haize-zirimola batek John Kenyonen oinetara eramango ditu; hark, orduan, hutsik daudela ikusiko du. Haizeak nahi duen tokitik jotzen du.
SANTOS ZUNZUNEGUI
[1] Azken biak ez ziren komertzialki estreinatu gure herrialdean.
[2] Benetako "autorea", hitz horrek zentzurik baldin badu "jeinua sistema" zen instituzio baten esparruan, André Bazinen hitzetan.
[3] Har ditzagun “jarrera” horren ohikotzat zinemagileak etxeko eszenetako giroa sortzean jartzen duen arreta: erritual koral edo gastronomikoak edo zenbait gailuren presentzia, hala nola Graytarren etxeko sukaldeko mahaia “apaintzen” duen lumazko haizagailua, “garaiko efektua” lortzeko lagungarria dena.
[4] Ez genuke baztertu behar Laughtonen Stars in My Crown eta La noche del cazador filmen artean dauden konkomitantzia ikonologikoek (erlijio-komunitateen mundua) eta egoera-koadroek (haurra eta haren maisu zaharra ibaian arrantzan, adibidez) duten garrantzia. Badirudi lehenak Americana generoaren ikuspegi idilikoa ematen duela (nahiz eta gerora arrakalak agertuko diren), Joe David Brown, Margaret Fitts eta Jacques Tourneurren eskutik. Bigarrenak, berriz, horren aurpegi ilun eta makurra argitara ateratzen du, itzulingururik gabe, David Grubb, James Agee eta Charles Laughtonen eskutik.
[5] Badakigu musikari laguntzen dion letra Eliza E. Hewittek idatzi zuela 1897an (ondorioz, anakronismo ariketa argia da, eta hori funtsezko lurraldea da Americana generoa lantzeko; izan ere, filma 1865ean bukatu zen Sezesio Gerraren ondoko urteetan gertatzen da); musika, berriz, John Robson Sweeneyri egozten zaio, horretarako frogak guztiz sinesgarriak ez badira ere. John Robson Sweeney herri-musikaren hainbat kantutegi ezagunen egilea da. Filman entzuten dugun bertsio koraletik abiatuta, The Cox Family-ren bertsio klasikoa entzun daiteke, Alison Krausekin.
[6] Egokia iruditzen zait eszena honetan itxuraz guztiz desberdina de film bat aipatzea: Ordet (Carl Th. Dreyer, 1955). Hori gutxi balitz, plano bikote horrek, lehenik eta behin, koadratze zenital batean, John Kenyon eta haren adiskide Chase Isbell erakusten dizkigu, uztan zehar orga baten gainean pilatutako belar onduaren gainean, eta, gero, haren ikuspuntua erakusten digu, zuhaitzen adarretatik; bikote hori, beraz, Vampyr (Carl Th. Dreyer, 1932) laneko “paseoa hilkutxan” eszenaren bertsio “zuritzat” har liteke.
¿Qué es Stars in My Crown? A primera vista un sencillo y modesto western.